Concentratie: onze hersens in flow

Veelvuldig onderbroken worden in je werkzaamheden, vaak met weinig meerwaarde, geeft onnodige stress en vermoeidheid. Als je je goed kunt concentreren, werk je sneller en beter. Voor de meeste taken is het nodig dat je je concentreert om geen fouten te maken en om de draad niet kwijt te raken. Maar concentratie is ook nodig om snel te kunnen werken, om inhoudelijke werkzaamheden te doen die denkwerk vereisen. Bekend neurowetenschapper Jean-Philippe Lachaux heeft aangetoond dat we nauwelijks in staat zijn om ons langer dan 3 minuten achter elkaar te concentreren. Onze hersenen vertonen zelfs een bijzondere aanleg voor verstrooidheid. Bij het minste geringste ben je afgeleid. Probeer je maar eens af te sluiten wanneer twee collega’s een gesprek voeren. Helemaal lastig wordt het je er niet mee te bemoeien als jij toevallig ook nog het antwoord weet op hun vraag. Het ongecontroleerd dwalen van onze gedachten wordt veroorzaakt door interne of externe afleidingen. Dit neemt onvermijdelijk veel ruimte in de hersenen in beslag, het schijnt dat beide hersenhelften en andere hersengebieden worden aangesproken. Je bent dan minder beschikbaar voor je doelstellingen. Hoe kun je dit ronddwalen van gedachten in toom houden als je alles nog beter, in minder tijd en met minder energie wilt doen? Het antwoord is tweeledig: 1) Door je te beschermen tegen interne of externe onderbrekingen. 2) Door je hersencapaciteit zo goed mogelijk te gebruiken. De mentale staat die flow heet, is een staat van opperste concentratie. Iemand die in de flow zit, gaat volledig op in zijn bezigheden en krijgt een enorm voldaan gevoel. Deze toestand is bestudeerd door de beroemde psycholoog Mihaly Csikszentmihalyi. Hij legt er in deze TED talk meer over uit. Wanneer je in een flow zit, ben je extreem gemotiveerd, je gaat volledig op in de ervaring van dat moment. Je emoties en je bezigheid vloeien in elkaar over. Je voelt blijdschap, soms zelfs euforie. Het wordt ook wel een 'optimale ervaring' genoemd, in plaats van flow.

1. Acht kenmerkende elementen van flow. De doelen zijn helder en nauwkeurig, stappen volgen elkaar logisch op en vormen een geheel, het actieplan vergt geen nadenkwerk meer. De activiteit verloopt als een automatisme.
2. Tijdens de uitvoering is er meteen een directe respons. Je merkt ter plekke wat wel en wat niet lukt. Op grond van deze directe en snelle feedback kun je meteen je volgende stap weer finetunen. Met de informatie die je retour krijgt, weet je precies waar je staat. Dat is geruststellend want zo houd je totale controle.
3. Er is evenwicht tussen de uitdaging die de activiteit biedt en je eigen vaardigheden. Deze staan op gelijke hoogte. Het gaat te makkelijk om de moed erbij te verliezen. Maar het is wel uitdagend genoeg om gestimuleerd te blijven. Het is prettig en motiverend.
4. Iemand die in een flow zit zet zich volledig in. De buitenwereld lijkt even te vervagen. De binnenwereld ook. Er is alleen nog maar sprake van opperste concentratie in een harmonieuze sfeer. Alle energie is beschikbaar. Je gaat volledig op in de handeling. Er is sprake van 'hyperfocus' (maximale concentratie waarbij het bewustzijn is gericht op één ding).
5. De activiteit geeft een intens voldaan gevoel en positieve emoties. Frustraties en zorgen uit het dagelijks leven verdwijnen naar de achtergrond. Iemand in flow heeft geen ruimte meer in het hoofd om hieraan te denken, in zijn of haar hoofd is hij of zij alleen maar bezig met wat hij of zij doet.
6. Het zelfbewustzijn lijkt te vervagen. Je gaat volledig op in de activiteit. De buitenwereld doet er niet meer toe. Je hebt het gevoel dat deel uit te maken van iets dat groter is dan jezelf waardoor je wordt meegesleept. Vergelijk het met werken of sporten in een team en iedereen precies doet wat hij moet doen en alles heel soepel in elkaar grijpt; je hebt het gevoel dat je een zwerm vormt (je bent een individu maar ook het collectief) en dat je boven jezelf uitstijgt; een hele sterke, bijna magische, ervaring.
7. Het gevoel van controle over jezelf en je omgeving is sterk. Het niveau lijkt helemaal te kloppen met je kwaliteiten. Je krijgt een gevoel van veiligheid en controle.
8. Je ervaart tijd heel anders, een verrassende ervaring. Tijd bestaat niet. Het tijdsbesef is compleet vervormd. Zo un je als je in de flow bent, helemaal verrast zijn als blijkt dat je uren in deze staat verkeerde terwijl het voor jou veel korter leek, of andersom dat je veel korter bezig was dan dat je dacht.

Csikszentmihalyi beschrijft hierbij: de kenmerken 1-2-3 als geschikt om in een flow te raken (dit zijn flow voorwaarden), de kenmerken 4 tot en met 8 als beschrijvende kenmerken van wat je beleeft tijdens zo’n ervaring (een ander bewustzijn).